Van zwijgverhalen tot generatiekwalen: waarom (achter)kleinkinderen het oorlogsverleden niet loslaten en eindelijk wél willen praten
Beelden: Unsplash, Sanne Roes en Nationaal Archief
vraag-
tekens
Auteur: Sanne Roes
Gepubliceerd op 1-7-2025 om 9:00, bijgewerkt op 6-7-2025 om 9:00
‘Indisch zwijgen’, ‘Doodzwijgen’, ‘Het verzwijgen’, ‘Verbroken stilte’, ‘Wat niet weet, wat niet deert’; het is een greep uit de tientallen podcasts en documentaires over de generationele impact van zwijgen, gemaakt door de derde of vierde generatie ((achter)kleinkinderen). Hoe komt het dat de impact van zwijgen tegenwoordig ineens zo booming is? En waarom is het anno 2025 nog steeds hartstikke relevant?
We leven in Nederland tachtig jaar in vrijheid, en volgens het CBS bestaat nog maar 5% van de bevolking uit ooggetuigen van WO2. Toch leeft dit verhaal door van generatie op generatie. Volgens Inez Schelfhout, psychotherapeut en klinisch psycholoog bij ARQ (Nationaal Psychotrauma Centrum) Centrum ‘45, voelt een enorm groot deel van de (achter)kleinkinderen vandaag de dag nog de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog, en zijn ze er ook veel mee bezig. ,,Daarom zie je veel mensen uit die derde - en soms ook al vierde – generatie nu documentaires, podcasts en boeken maken,” zegt Schelfhout. ,,Of artikelen, onder de naam Zwijgverhalen,” voegt ze daar glimlachend aan toe.
​
Hoe verder je als generatie verwijderd bent van de Tweede Wereldoorlog, hoe minder de effecten nog aanwezig zijn – het ebt als het ware weg, denken mensen vaak. Maar het tegenovergestelde blijkt waar: ,,Het wordt juist problematischer,” zegt Schelfhout. ,,Hoe verder je verwijderd bent van de eerste generatie ooggetuigen, hoe moeilijker het wordt om de pijn die je voelt te begrijpen. Ze zijn steeds verder verwijderd van het oorspronkelijke verhaal.”
​
Bovendien helpt de kennis over de impact van zwijgen over WO2 ons ook in de wereld van nu. Hoewel wij al 80 jaar vrijheid blijheid ervaren, spelen zich wereldwijd nog steeds verschrikkelijke oorlogen af – denk aan Soedan, Syrië, Congo, Jemen, Oekraïne, Gaza, en (helaas) nog meer – die op hun manier alle oorlogstrauma’s moeten verwerken. En hoewel deze misschien gebieden ver weg liggen, hebben wij alsnog een erg groot aandeel in hún zwijgverhalen.
Om uit te leggen hoe al deze dingen met elkaar verbonden zijn, en waarom het zo belangrijk is dat we het er veel over hebben, beginnen we bij het begin - we gaan 80 jaar terug in de tijd:
-
-
Een generatie vol vragen
Het zwijgen beïnvloedt vervolgens de volgende generaties, en daar lijden ze volgens Schelfhout flink onder. ,,Instinctmatig is het te begrijpen dat de eerste generatie niet met hun kinderen over de oorlog sprak. Je wil ze niet belasten met het leed, of je hebt geen woorden voor de gruwelheden. Alleen weten we nu dat dat echt effect heeft.” Toch hebben onderzoekers pas recent oog voor de derde generatie. ,,Tot de jaren ’80 is er veel onderzoek naar de eerste generatie gedaan. In de veertig jaar daarna is de tweede generatie volop in beeld gekomen, omdat ze rond die tijd op de leeftijd waren – denk rond de twintig – dat ze mondiger werden. Hetzelfde gebeurt nu met de derde generatie, die we sinds vijf jaar steeds meer in beeld hebben.”
​
​
​
En er zijn grote verschillen te zien tussen de generaties. ,,Generatie twee gaat gebukt onder het zwijgen met alle gevolgen van dien, zij beschermen en verzorgen hun kinderen extra veel, waardoor generatie drie denkt: jezus, ik stik bijna, laat me gaan, ik heb autonomie nodig. Ze zijn daarom een stuk vocaler.” Volgens Schelfhout is dit ook de reden dat we tegenwoordig steeds meer documentaires zien over het zwijgen binnen families. ,,Dat is allemaal derde generatie. Ze hebben een bepaalde gedrevenheid en voelen zich vrijer.” Toch zijn veel mensen in deze groep zich nog onbewust van de effecten van hun familiegeschiedenis op henzelf. “Door de documentaires en podcasts herkennen ze het zwijgen en de effecten, en beginnen ze vragen te stellen.”
​
Met deze ontwikkeling is Schelfhout daarom ook ontzettend blij. Want hoe langer het oorlogsverleden onbesproken blijft binnen een familie, hoe problematischer, legt ze uit: ,,Er komt een punt waarop het zal breken. Misschien niet bij jou, misschien bij jouw kleinkind. Zij hebben niet alleen van de eerste, maar ook van de tweede generatie missende puzzelstukjes – en misschien ook wel van de derde. Als je eenmaal vierde bent denk je; maar wat is hier het grotere verhaal? De kans dat je antwoorden vindt wordt steeds kleiner, maar die heb je juist zo hard nodig om te kunnen helen.” Als voorbeeld noemt Schelfhout het slavernijverleden. ,,Dat voelt voor veel mensen lang geleden of ver weg, maar omdat er geen erkenning is geweest hebben mensen die daarvan afstammen er nu nog steeds last van.” Historicus Prof. dr. Nicole Immler legt dat hieronder verder uit:
,,De kans dat je antwoorden vindt wordt steeds kleiner"
,,Dingen zoals kolonialisme en het slavernijverleden voelen voor sommige mensen 'ver weg', maar het is juist heel belangrijk om de verbinding te zien tussen bijvoorbeeld kolonialisme, slavernijverleden en de Holocaust," zegt Immler. ,,Dat verleden zit zo verweven in de structuren van onze samenleving; denk aan besluitvormingsprocessen en het financiële systeem, maar ook in wie wij zijn. We zijn een hele pluriforme samenleving."
Volgens Immler is het daarom ook zo belangrijk om in te zien dat het familieverleden - en dan niet alleen met betrekking tot WO2, maar ook het koloniale- en slavernijverleden - zo belangrijk is om onze huidige maatschappij te begrijpen. ,,Dat doen we sinds 15 jaar steeds meer. Maar daarvoor moeten we afstappen van de huidige herdenkingscultuur die heel eenzijdig is, en inzien dat het ons heel zwart--wit laat denken. Antisemitisme is net zoiets als racisme; een mensenrechtenschending is gewoon een mensenrechtenschending. Dat al die 70 jaar herinneringscultuur dat nog niet heeft opgeleverd, vind ik bizar."
Lukt het jou om van deze losse puzzelstukjes één zin te maken?
LET OP: enkele puzzelstukjes zijn verloren gegaan, en je vindt ze verspreid over deze gehele pagina. Vooruit, je wordt wat op weg gehopen - in totaal moet je er 12 hebben (inclusief de stukjes in dit vak). Succes!
hoe
je
je
vinden,
meer
Hoe
zult
zult
krijgen.
Heb je de complete zin geformuleerd? Deel 'm via Instagram-DM, en strijk met de eer!
Afgesneden roots
Je familiegeschiedenis draag je – of je dat nou wil of niet – op verschillende manieren met je mee. Eén daarvan is je identiteit. ,,Daar zijn geen percentages van, maar je familiegeschiedenis is wel een onderdeel van je identiteit,” vertelt Schelfhout. ,,Iedereen heeft natuurlijk ook een karakter, daar word je mee geboren, en je maakt zelf dingen mee die losstaan van je familie die ook invloed hebben op je identiteit. Maar als de kennis over je familiegeschiedenis mist, is het moeilijk om in je huidige leven van alles te ontdekken, want je hebt niks om het aan te toetsen. Het zijn je roots, en daar kun je niet van afgesneden raken. Maar trauma doet dat wel; trauma snijdt af.”
​
​
​
​
De tweede manier is genetische overdracht. Want naast de manier waarop je bent opgevoed door je ouders, erf je op genetisch vlak ook (een deel van) de ellende die ze hebben meegemaakt. ,,Trauma zelf wordt niet per sé overgedragen,” zegt Schelfhout. ,,Maar de patronen hoe iemand met een trauma omgaat (coping) wel. Dat noemen we overdracht. Dat gebeurt via opvoeding, waarden en normen, maar het is ook erfelijk via je genetic markers." Oftewel je fight, flight or freeze-reactie. Als er daarbij sprake is van zwijgen in je familie, wordt het moeilijk om die reacties bij jezelf te begrijpen. ,,De derde generatie weet niet meer waarvoor ze zichzelf aan het beschermen zijn. Dat is waarom kleinkinderen van grootouders die nooit over de oorlog spraken bijvoorbeeld niet begrijpen waarom ze zo slecht zijn in het vragen om hulp."
,,De derde generatie weet niet meer waarvoor ze zichzelf aan het beschermen zijn"
Herken jij deze patronen van de effecten van zwijgen bij jou en je familie?
En vooral niet klagen
En niet zomaar mensen vertrouwen
Ook de puntjes op de -i moeten kloppen
Last van onverklaarbare angsten
Het niet hebben over negatieve emoties
Je bent extreem gevoelig voor de gevoelens van anderen
Over politiek wordt niet gesproken
Altijd willen zorgen voor een ander
De situatie altijd onder controle willen houden
Dat slecht zijn in het vragen om hulp is één van de dingen die Lisa Hukker, maker van de documentaire ‘Doodzwijgen’ heeft overgenomen van haar familieleden.
Van stilte tot vrede
De kennis die we nu hebben over de impact van oorlog en zwijgen, wordt tegenwoordig ingezet om mensen die nu oorlog meemaken te ondersteunen. Daarom maakte WarChild de EO-serie ‘Oorlog is Erfelijk’: ,, Door bekende Nederlanders en slachtoffers zelf aan het woord te laten (zoals Adriaan van Dis, Meral Polat, Ruth Neter‑Fränkel, Bert Woudstra) willen we de stiltes rond oorlogsverhalen doorbreken en bewustwording creëren,” legt woordvoerder Jeroen Kostense uit. ,,Dit ondersteunt onze bredere missie om ‘oorlogskinderen van nu’ te helpen, en long-term investeringen in vrede te doen.”
​
In hun werk zien zij nog dagelijks hoe oorlog gezinnen verscheurt, wantrouwen creëert en blijvende psychische littekens achterlaat. Met de aanpak ‘Doorbreek het Zwijgen’ bouwen ze voort op de ervaringen van WO2-zwijgzame generaties: ,,Trauma is een collectief en cultureel proces. Een open cultuur werkt helend en preventief,” aldus Kostense. ,, War Child benadrukt daarom het belang van psychosociale steun via spel, kunst en muziek, om kinderen te helpen trauma’s te verwerken in plaats van ze over te laten nemen door stilte.”
​
​
​
​​
En al zijn wij al 80 jaar verder, we kunnen hier – naast het steunen van initiatieven van WarChild - alsnog aan bijdragen, zegt Kostense: ,,Werk samen aan een toekomst waarin oorlog en stilte niet de norm zijn, maar empathie en verwerking. Luister en ga het gesprek aan, door eigen familieverhalen te delen en emotionele ondersteuning te bieden.” Schelfhout noemt daarbij het begrip erkenning: ,,Erkenning voor het verhaal, maar ook erkenning voor de emotie die zich openbaart. Dat betekent ook erkenning voor die broer of zus die zegt, ‘joh, het boeit me allemaal geen reet’. Want dat mag ook – er moet ten alle tijden ruimte zijn voor ieders eigen beleving. Maak ruimte voor elkaars beleving en perspectief, zodat we elkaar blijven horen. Daarin leer je jezelf kennen – maar ook een ander; diens beleving kan weer heel anders zijn. Zo breek je patronen. Want die patronen blijven, zolang iemand telkens alleen maar vanuit zijn eigen angst blijft handelen.”
